ششمین پیش نشست تخصصی همایش علمی هیات و آیین های مذهبی با عنوان «نخستین هیات» و با حضور دکتر محمدرضا سنگری رئیس هیات علمی اندیشکده هیات و عضو شورای علمی همایش، دوشنبه 13 آذر 1402، در اندیشکده هیات برگزار شد.

هیأت در عصر کنونی فرصت تأثیرگذاری بیشتری یافته است

محمدرضا سنگری در این نشست اظهار داشت: همچنان که انسان در طی زمان فرسایش و یا رویش دارد، همه تشکل‌ها و اجتماعات انسانی از این ویژگی برخوردار است و همواره در طول زمان دچار تغییر و تحول می‌شود. گاهی نیز پدیده‌های جدید فرصت‌های جدیدی را ایجاد می‌کند.

وی افزود: امروز هیأت فرصت‌های جدیدی را پیدا کرده و می‌تواند در حوادث و اتفاقات بر تشکل‌ها و اجتماعات تأثیرگذار باشد. برای مثال‌ هیأت در ایام کرونا فرصت پیدا کرد تا در فضای مجازی شکل جدیدی پیدا کند.

۵ ویژگی هیأت به معنای مدنظر 

سنگری با بیان اینکه ممکن است برخی ابعاد و ویژگی‌هایی که امروز در هیأت وجود دارد، در تاریخ و گذشته هیات وجود نداشته باشد گفت: برای مثال امروز شاهد حرکت و کنش‌گری هیأت هستیم اما این حرکت در گذشته وجود نداشته است یا هیأت‌ها در گذشته ایام فاطمیه نداشتند اما امروز شاهد برگزاری مجالس سوگواری ایام فاطمیه در هیأت‌ها هستیم.

رئیس هیأت علمی اندیشکده هیأت تصریح کرد: برای اینکه بدانیم نخستین هیأت در کجا شکل گرفت و دارای چه ابعادی بود، باید بدانیم هیأت چه ویژگی هایی دارد. نخستین ویژگی این است که هیأت یک تشکل مذهبی است. دوم اینکه، هیأت دارای سازماندهی و تشکیلات است. سومین مسأله در باب ویژگی‌های هیأت این است که سوگواری بخصوص سوگواری حضرت سیدالشهدا علیه‌السلام محوری‌ ترین فعالیت هیأت به شمار می‌رود. البته تنها سوگواری در هیأت اتفاق نمی‌افتد بلکه بعضا مداحی و مولودی‌خوانی نیز در هیأت رخ می‌دهد. ویژگی‌ چهارمی که برای هیأت تعریف می‌شود، این است که هیأت‌ها زمان‌مند و مکان‌مند هستند. مثلا غالبا در ایام خاصی مانند محرم و صفر برنامه برگزار می‌کنند و یا در مساجد، تکایا، حسینیه ها و... مجلس دارند. جالب است که حتی برخی از میدان ها مانند میدان امام حسین علیه السلام و میدان انقلاب تهران، در حال گره خوردن با مسئله هیات هستند. پنجمین شاخصه این است که هیأت دارای ارکانی مانند هیات امنا، منبری، مداح و حتی تدارکات است.

سنگری در مورد شاخص شدن یک هیات در ادوار مختلف یادآور شد: در عصر حاضر گاهی یک مسجد و هیات را با نام منبری یا مداح آن می‌شناسند، در واقع منبری و مداح محور هستند، همچنین در برخی هیات‌ها یک قشر مثل هیات دانشجویی؛ دانشجویان محور هستند. در گذشته برخی هیات‌ها مسئول محور بودند و هیات با نام بانی آن معرفی می‌شد. در گذشته برای اعلام برنامه یک هیات تنها نام‌ منبری و مداح دیده می‌شد اما اخیرا در برخی هیات‌ها جدای از نام‌ منبری و مداح، نام شاعر را هم می‌آورند. این اتفاق جدید ممکن است به جایی برسد که نام یک هیات را با شاعر آن بشناسند.

تأثیر انقلاب اسلامی بر جریان هیأت

رئیس هیأت علمی اندیشکده هیأت یادآور شد: هیات پس از وقوع انقلاب اسلامی یک نمود تازه‌ای پیدا کرده است و جدای از تغییر آرایشی در هیات شاهد تغییرات در تدارکات و حضور هیات‌ها در فضای رسانه‌ای هستیم.

سنگری ادامه داد: امروز هیات‌ها در فضای سیاسی، اجتماعی و مردمی نقش دارند. برای نمونه در دوران کرونا شاهد بودیم هیات‌ها بسیار نقش‌آفرینی کردند و حتی در حوادث طبیعی مثل سیل و زلزله هم حضور داشتند. این در حالی است که قبل از انقلاب نقش سیاسی هیات‌ها بسیار پر رنگ بود اما در فعالیت‌های دیگر نقش زیادی نداشتند، اما امروز هیات‌های ما در فعالیت‌های سیاسی حضور پر رنگ دارند تا جایی که شهدایی همچون مدافعان امنیت را هم تقدیم کردند و حتی در مسائلی چون انتخابات هم فعالیت می‌کنند اما تنها در این دو فضا نیستند و حضور هیات‌ها در مسائل روز جامعه و حتی بلایای طبیعی و غیرمترقبه را هم شاهد هستیم.

وی در خصوص اینکه اولین هیاتی که در طول تاریخ شکل گرفت مربوط به چه زمانی است توضیحاتی را ارائه داد و گفت: شیخ جعفر شوشتری در خصائص الحسین می‌گوید «اولین هیات‌ها توسط انبیاء علیهم السلام برگزار شده است و حتی در مورد برخی انبیاء علیهم السلام که به کربلا آمدند نیز روایاتی وارد شده است». اما به نظر می‌رسد که تاریخ اولین هیاتی که دارای ارکان و با ویژگی های یاد شده باشد به زمان بعد از واقعه عاشورا باز می‌گردد. بعد از کربلا و بازگشت کاروان اسرا از شام به سمت کربلا، کاروان سه روز در آنجا توقف داشت که در این سه روز کاروان‌های عزاداری به سمت کربلا گسیل شد و سه روز آنجا عزاداری شده است. اما این هم اولین هیات در طول تاریخ به شمار نمی‌رود چون تنها تجمعی برای سوگواری در کربلا تشکیل شد.

اولین هیات در مدینه شکل گرفت

رئیس هیأت علمی اندیشکده هیأت با اشاره به اینکه وقتی این کاروان پس از سه روز به سمت مدینه حرکت کرد از اینجا شکل‌گیری هیأت آغاز می‌شود، تصریح کرد: هیات در مفهومی معادل امروز و با ویژگی هایی که گفته شد، در مدینه شکل می‌گیرد و بنده آن را «هیأت مدینه» می‌نامم.

وی افزود: ام سلمه همسر گرامی پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله در مدینه بود و زمانی که بر اساس راهنمایی رسول خدا صلی الله علیه و آله مبنی بر خونین شدن تربت، متوجه شهادت امام حسین علیه السلام می‌شود، با شیون و زاری از خانه بیرون می‌آید. زنان گرد ایشان جمع می‌شوند و به جوار مرقد مطهر پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله می‌روند و به عزاداری می پردازند.

رئیس هیأت علمی اندیشکده هیأت با بیان اینکه یکی از ویژگی‌های هیأت استمرار است اظهار داشت: گفته شده بعد‌ از شهادت امام حسین علیه السلام مردم مدینه سال‌ها مشکی پوشیدند و اطعام عزاداران توسط امام سجاد علیه السلام انجام می‌شد. بر اساس نقل‌هایی که به ما رسیده است، آن حضرت به مدت ۵ سال به تهیه غذای گرم اهتمام داشتند.

وی خاطرنشان کرد: معتقدم که امام سجاد علیه السلام نخستین پایه گذار هیأت بودند. در این زمینه دیگر پژوهشگران و اندیشمندان می‌توانند اظهارنظر کنند. براساس بررسی‌های تاریخی بنده اولین جلسه هیأت به معنای امروزی و با ویژگی های بیان شده، توسط امام سجاد علیه السلام دایر شده است.

رئیس هیأت علمی اندیشکده هیأت بیان کرد: بازگشت اولین کاروان امام سجاد علیه السلام به مدینه زمینه‌ساز تشکیل اولین هیات در تاریخ بود. داستان از آنجایی شروع می‌شود که امام سجاد علیه‌السلام قبل از ورود کاروان اسراء به مدینه به یکی از اصحاب خود یعنی «بشیر بن جذلم» فرمود: خدا رحمت کند پدرت را! آیا تو نیز همچون پدر خود شعر می‌گویی؟ بشیر عرض کرد: آری! بنابراین امام سجاد علیه السلام وظیفه ابلاغ خبر شهادت امام حسین علیه السلام به مردم مدینه را بر عهده او گذاشتند.

سنگری اضافه کرد: این صحابه امام اینگونه روایت می‌کند که بر اسبم سوار و با شتاب وارد مدینه شدم و هنگامی که به مسجد النبی رسیدم صدایم را به گریه بلند کردم و آنگاه چنین سرودم:

یا أَهْلَ یَثْرِبَ لا مُقامَ لَکُمْ بِها *** قُتِلَ الْحُسَیْنُ فَأَدْمُعی مِدْرارُ

اَلْجِسْمُ مِنْهُ بِکَرْبَلاءَ مُضَرَّجٌ *** وَالرَّأسُ مِنْهُ عَلَی الْقَناةِ یُدارُ

(ای مردم مدینه، دیگر مدینه جای ماندن شما نیست، زیرا حسین [آقای شما] کشته شد که اشک من این گونه سرازیر است.

پیکر او در کربلا به خاک و خون غلتیده و سر مقدسش بالای نیزه، شهر به شهر گردانده شد.)

بشیر سپس ادامه داد: که این علی بن الحسین علیه السلام است که با عمه‌ها و خواهرانش در آستانه شهر فرود آمده‌اند و من فرستاده او هستم تا ماجرا را به اطلاع شما برسانم. با این سخن، حتی زنان مدینه از خانه‌هایشان با موهای پریشان بیرون ریختند و درحالی که از شدّت مصیبت صورت‌های خود را می‌خراشیدند و بر چهره‌های خود لطمه می زدند، صدا به گریه و زاری بلند کردند. هیچ مرد و زنی را گریان‌تر از آن روز ندیدم و بعد از وفات رسول خدا صلی الله علیه وآله روزی تلخ‌تر از آن روز بر مسلمانان نگذشت.

رئیس هیأت علمی اندیشکده هیأت در ادامه یادآور شد: بشیر در ادامه این روایت خود از صحنه ورود اسرا می‌گوید: دیدم علی بن الحسین علیه السلام هنوز داخل خیمه است، آن گاه از خیمه بیرون آمد، در حالی که پارچه‌ای در دست داشت که با آن اشک‌هایش را پاک می‌کرد. کسی چارپایه‌ای آورد و حضرت روی آن نشست، درحالی که پیوسته اشک‌هایش جاری بود و نمی‌توانست جلوی گریه‌اش را بگیرد. مردم که این صحنه‌ها را دیدند، صدای گریه آنان بلند شد و از زنان و دختران مدینه نیز ناله و شیون برخاست؛ مردم از هر سو به نزد آن حضرت می‌آمدند و او را تسلیت می‌گفتند و آن منطقه پر از شیون و غوغا شد.

سنگری افزود: در این لحظه امام سجاد علیه السلام با دست به مردم اشاره کرد که ساکت شوند و مردم نیز آرام گرفتند، سپس آن حضرت شروع به خطبه‌خوانی کرد. امام در این لحظه با یک ساختار روایی و تکیه بر کلام خدا در قرآن موضوع واقعه عاشورا و جنایت‌های آن را بازگو می‌کنند. در اینجا امام با عواطف و احساسات مردم ارتباط برقرار می‌کنند و وارد مسائل منطقی نمی‌شوند، همچنین امام در این‌ مصائب شکرگذار است و امید به انتقام خون‌های مظلوم‌ شهدای کربلا دارد.

وی خاطرنشان کرد: یکی از فرزندان امام سجاد علیه السلام گزارشی از حال و هوای آن روزهای مدینه نقل می‌کند به این ترتیب که «عزاداری در مدینه پس از ورود اسراء استمرار داشت و پس از خبر شهادت جدم امام حسین علیه السلام بنی‌هاشم سال‌ها سیاه پوش بودند و پدرم برای کسانی که عزداری می‌کردند غذا طبخ و بین آنها توزیع می‌کرد. هیچ زنی از ما بعد از عاشورا آرایش نکرد تا زمانی که مختار سر ابن زیاد و عمر بن سعد را برای ما به مدینه فرستاد.