نخستین پیش نشست تخصصی همایش علمی هیات و آیین های مذهبی، با حضور دکتر سعید طاووسی مسرور عضو شورای علمی همایش و عضو هیات علمی دانشکده الهیات و معارف اسلامی دانشگاه علامه طباطبایی و دکتر صابر جعفری عضو هیات علمی دانشکده علوم اجتماعی دانشگاه علامه طباطبایی، یکشنبه 7 آبان ماه 1402 در دانشگاه علامه طباطبایی برگزار شد.

در ابتدای این پیش نشست که به صورت حضوری و مجازی برگزار شد، دکتر جعفری سخنان خود را با عنوان «تحلیل جامعه شناختی تکوین و تطور روضه های خانگی در دوره پهلوی اول» آغاز کرده و این موضوع را جزئی از یک پژوهش کلان تر، با عنوان «سیر تکوین و تطور نهادی هیات در شهر تهران» معرفی نمود.

وی با بیان مقدمه ای متدولوژیک در رابطه با معنای نگاه علمی به تاریخ و امکان سنجی واجد کلیت و ضرورت دانستن گزاره‌های تاریخی، گفت: مقصود من از روضه های خانگی در این ارائه، امری تکینه است که از عصر قاجار تا پهلوی در قالب فرمی خاص، توسعه می یابد؛ لذا در این پژوهش، هیات و روضه به معنای کلی و جامع آن که از عصر اهل بیت علیهم السلام رواج یافته است، مورد نظر نیست.
 

دکتر جعفری با ارائه تصویری از نیروهای اجتماعی اصلی در دوره قاجار و تقسیم بندی آن ها به سه دسته اعیان و اشراف دور از حلقه قدرت، روحانیت ذی نفوذ و در نهایت، نیروی پر رنگ بازار، به تبیین اثرگذاری آن ها در گسترش روضه های خانگی پرداخت.

عضو هیات علمی دانشکده علوم اجتماعی اظهار کرد: بر اساس اسناد تاریخی، در برابر فرم غالب عزاداری یعنی تعزیه، که فرمی عوامانه و مربوط به طبقات پایین محسوب می شده است، یک فرم ویژه، یعنی روضه های خانگی به وجود آمد که مختص خاندان‌های اعیانی بود. برای مثال، برخی رجال دولتی یا خانواده های مرفه نیز، به عنوان مخاطب در این مراسم های خانگی شرکت می کردند. تشکیل اینگونه جلسات آنچنان در کسب سرمایه اجتماعی اهمیت داشت که خانواده های اشراف، معمولا در میان خدم و حشم خود، یک روضه خوان هم داشتند. از دیگر کارکردهای برگزاری روضه خانگی توسط اعیان و اشراف، به تعبیر «پی‌یر بوردیو»، نوعی تمایز و تشخص آفرینی برای این خانواده ها بود.

دکتر صابر جعفری دومین نیروی اجتماعی دوره قاجار را، روحانیت ذی نفوذ دانسته و بیان داشت: افرادی چون حاج ملا علی کنی تولیت مدرسه مروی، از چنان قدرت اجتماعی برخوردار بودند که اولین سفیر امریکا در آن دوره گزارش کرده است که دربار و شخص شاه، در اتخاذ تصمیمات خود، نظر ایشان را جویا شده و سعی می کردند موافقتشان را جلب نمایند. همین شخصیت اثرگذار، در برگزاری روضه های خانگی و چگونگی برگزاری این روضه ها، نقش ویژه ای داشته و با چارچوب گذاری و ارائه اسلوب هایی خاص، بر آن ها نظارت می کرده است. در گزارشی از اعتماد السلطنه آمده است که حاج ملا علی کنی در مدرسه مروی به تفصیل و با دقت درباره آداب برگزاری روضه سخن گفته و در منزل خویش، به نحوی فاخر روضه برگزار می کرده است. حتی در تاریخ ثبت شده است که ایشان ناظر به محتوای عرضه شده در فرماسیون های عزاداری، با ملا اسماعیل سبزواری و ملا آقای دربندی، اختلافاتی داشته است؛ چرا که روضه از مهم ترین مجاری جامعه پذیری شیعه به شمار می رود و از این حیث برای روحانیت، اهمیت بالایی داشته و حساسیت آنان نسبت به این پدیده را در پی داشته است.

این متخصص جامعه شناسی ادامه داد: به نظر می رسد ما در آن دوران، شاهد یک دوگانه در عزاداری هستیم، عزاداری علمایی-نخبگانی و عزاداری عوامانه؛ چرا که مردم معمولا مخاطب روضه های خانگی نبودند و محتوای عرضه شده در این روضه ها نیز، بسیار علمایی بوده و برای اکثر مردم، چندان قابل فهم نبوده است. به همین جهت هم، روضه های خانگی در این دوره، آنچنان شلوغ نیست.

جعفری با معرفی بازار به مثابه سومین نیروی اجتماعی جدی، مقدمه ای طرح کرده و گفت: در دوران ایران کهن، فرم‌های عزاداری به دو صورت زنانه و مردانه وجود داشته است؛ روضه های خانگی معمولا زنانه و دسته روی ها، معمولا مردانه بوده است. در واقع، تقاطع شیوه های عزاداری با مسئله جنسیت، نشان دهنده این صورت بندی است. از باب نمونه، می توان به تکیه خانم (متعلق به خواهر شاه طهماسب)، تکیه سادات اخوی و خانه سیدها اشاره نمود. در همه این مکان ها، مجالس روضه با محوریت زنان بر پا می شده است. به عبارت دیگر، زنان در متن اصلی این مجالس حضور داشتند و مردان در حاشیه بودند.

عضو هیات علمی دانشگاه علامه با بیان این مقدمه، به نحوه اثرگذاری بازار پرداخته و اظهار داشت: با تحولات اساسی در ساختار اجتماعی ایران و تجربه تقسیم کار مدرن به صورت تدریجی و همچنین، میل جمعیت روستایی نشین به شهرنشینی، مردم به مرور از هویت های قومی خود منفک شده و در شهرها استقرار یافتند. بازار نیز در این دوره دچار تغییراتی ماهوی شد. در خلال این تغییر و تحولات بود که هیات های مذهبی برای اصناف بازاری و قومیت های مهاجر، در حکم جایی برای هویت یابی مجدد، رخ نشان داد. در نتیجه، هیات ها و روضه های خانگی با چنین کارکردی، توسعه یافتند. از طرفی، بازاری ها به دنبال آن بودند که در گذار از سنت به تجدد، اعتماد را که زیربنای مبادلاتشان بود، در دایره بسیار گسترده بازار مدرن، بازیابی و احیا نمایند و روضه های خانگی در این امر، کمک شایانی کرد. در واقع، افرادی که سال ها گرد هم آمده و پای یک روضه اشک ریخته اند و بر محور یکسری اعتقادات و باورها، با یکدیگر همدلی و همراهی کرده اند، بسیار ساده تر می توانند به یکدیگر اعتماد نمایند.

دکتر جعفری اضافه کرد: غیر از سه نیروی یاد شده، برخی رخدادها هم در گسترش روضه های خانگی موثر بوده اند. مثلا شیوع بیماری وبا در سال 1287 و نیز، سال 1309 هجری قمری، موجب شد عزاداری های مردم از فرم های عمومی تری چون تعزیه، به سوی برگزاری هیات در مقیاس های کوچکتر مانند روضه های خانگی حرکت کند و طبق اسناد تاریخی، نظمیه ثبت کرده است که در این ایام، این نوع مجالس افزایش یافت.
از دیگر مسائلی که روضه های خانگی را به سوی نهادمندی اجتماعی برد، ممنوعیت رسمی برگزاری مراسم مذهبی در دوره پهلوی اول بود. این ممنوعیت که با فرمان کشف حجاب توام بود، از سال 1306 شروع شده و تا 1314 به اوج خود رسید. اما روی دیگر این فرمان حکومتی، آن بود که مذهبیون، روضه های خانگی را به عنوان راهکاری جهت اقامه عزای سیدالشهدا علیه السلام توسعه دادند تا به دور از مزاحمت عوامل حکومت، به سوگ آن حضرت بنشینند. در این شرایط بود که روضه های خانگی از حالت انحصاری اشراف خارج شده و با استقبال مردم رو به رو شد. فروغی نقل کرده است که مردم می گفتند: مگر می شود که ما هم مانند میرزا علی اصغر خان اتابک، در خانه خود روضه برگزار کنیم؟ لذا عدو شود سبب خیر اگر خدا خواهد؛ این فرمان رضا خان، زمینه را برای گسترش این نوع مجالس فراهم کرد.

دکتر صابر جعفری با اشاره به ظرفیت های سیاسی و اجتماعی روضه های خانگی گفت: برای مثال، گزارش شده است که گاهی مردم با کلاه قجری در روضه های خانگی حضور می یافتند و این مسئله، بیانگر نوعی مقاومت سیاسی در برابر رضاخان بوده است. علاوه بر آن، شاهد آن هستیم که همین روضه ها تا چه اندازه در وقوع انقلاب اسلامی، نقش داشتند.

وی با تاکید بر اینکه روضه های خانگی، به دلیل در امان ماندن از گزند نیروهای حکومت، مکانیسم های خاص خود را هم توسعه دادند، بیان داشت: استفاده از عَلَم های رنگی، به پا گذاشتن سر کوچه ها و نیز، بهره گیری از مکانیسم نخ و تسبیح، همه از جمله روش هایی بودند که اهل روضه را به سوی مکان روضه هدایت می کردند. از طرفی، زمان برگزاری مجالس خانگی، عموما صبح زود، قبل یا بعد از اذان صبح بوده است؛ چرا که این روضه ها از حالت زنانه خارج شده و مردان نیز، برای عزاداری به این روضه‌ها می آمدند، لذا هم به جهت در امان ماندن از آسیب نیروهای حکومتی و هم به جهت آنکه می خواستند به سوی کار و پیشه خود بروند، بهترین زمان برای برگزاری روضه های مخفیانه خانگی، ساعات ابتدایی روز بود.

در بخش دوم پیش نشست تخصصی همایش علمی هیات و آیین های مذهبی، دکتر سعید طاووسی مسرور عضو شورای علمی همایش و عضو هیات علمی دانشکده الهیات و معارف اسلامی دانشگاه علامه طباطبایی به بیان مطالب خود پرداخت.

وی در تکمیل بیانات دکتر جعفری گفت: از جمله عوامل دیگری که باعث شکل گیری و گسترش روضه های خانگی شده است، توصیه های موکد علماست. مثلا آقای قاضی تاکید داشته اند که حتما در منزل خود روضه داشته باشید و به ویژه در دهه محرم، روضه های خانگی را مراقبت کنید. عامل دیگر، نگارش کتاب مفاتیح الجنان در دوره پهلوی اول و توصیه های مکتوب در آن است که در ترویج و جا افتادن روضه های خانگی، نقش به سزایی داشته است.

دکتر طاووسی با بیان این مقدمه که یکی از روش های مطالعه سیر تطور هیات و آیین های مذهبی، بررسی مکان ها و بناها و مطالعه تغییر و تحولات و نمادهای آن‌هاست، اظهار داشت: در دوره ناصری، اماکن متعددی برای روضه و عزاداری داریم که از جمله آن، خانه های اشراف و اعیان است. برای مثال، خانه مقدم که امروزه به موزه تبدیل شده است، بسیار جالب توجه است. در این منزل اعیانی قجری، هم اتاق رقص با نقاشی های دیواری نامناسب وجود دارد و هم اتاق عزاداری با نقاشی هایی از صحنه های عاشورا. در واقع قاجارها بین همه چیز جمع کرده بودند و شخص ناصرالدین شاه نیز، همین گونه بود! خانه اربابی از دیگر مواردی بود که به عنوان یکی از قدیمی ترین اماکن عزاداری در تهران، توسط دکتر طاووسی معرفی شد.

عضو شورای علمی همایش هیات و آیین های مذهبی ادامه داد: در سال 1314 و در دوره رضا خان، عزاداری بر سیدالشهدا علیه‌السلام و اهل بیت علیهم السلام ممنوع اعلام شد. حکومت پهلوی اول از این هم فراتر رفت و در سال 1316، پوشیدن لباس مشکی را به طور کلی ممنوع اعلام کرد! در واقع حتی برای خویشانِ تازه درگذشته نیز، کسی حق نداشت سیاه به تن کند! این روند ادامه یافت تا در سال 1318، ذکر مراثی اهل بیت علیهم السلام حتی در مجالس ختم نیز، ممنوع گردید. البته این مسئله، در میان مردم و اقشار جامعه واکنش برانگیز بود، تا جایی که حسینیه صنف پوست فروشان و سالامبور تهران در سال 1315 یعنی بحبوحه محدودیت ها و برخوردهای حکومتی، تاسیس شد. لذا باید گفت هیات به صورت کلی، ریشه در تشکیلات صنفی دارد و از دل اصناف، جوشیده است که قدیمی ترین هیات در معنای مورد نظر نیز، هیات صنف بزّاز در دوره ناصری بوده است.

طاووسی مسرور خاطرنشان کرد: حسینیه سادات اخوی از دیگر اماکن عزاداری دوران ناصری است که اساسا مجلس روضه خوانی زنانه در آن برگزار می شده است و اکنون نیز، به همین ترتیب است؛ بانوان گرداگرد مداح و در مرکز مجلس نشسته و آقایان، در حاشیه و در ایوان می نشینند. باید توجه داشت که جنبه تشکیلاتی بودن هیات پررنگ است و با وجود گستردگی، نقش هر کس در آن مشخص است؛ همین مسئله، یعنی تقسیم کار تخصصی، یکی از تفاوت های هیات های عصر مدرن با عزاداری های مرسوم پیشین است.

وی با تاکید بر این که داخل بازار، تعداد حسینیه ها زیاد نیست اما مساجد متعددی وجود دارد، بیان داشت: همین مسئله نشان می‌دهد که مسجد را به عنوان کانون عزاداری انتخاب می کرده اند. لذا مساجد فراوانی داریم که پذیرای مجالس روضه بوده اند، مانند مسجد میرزا موسی که قدمتش به دوره فتحعلی شاه بازگشته و هیات صنف بزاز در آن مستقر بوده است. به همین ترتیب، می‌توان به مساجد قدیمی و کهنی چون مسجد جامع تهران، مسجد چهل ستون، مسجد سلطانی، مسجد سید عزیز الله و مسجد مروی اشاره کرد. کانون عزاداری قرار دادن مسجد، سنتی است که تا به امروز هم، تداوم یافته است. ناگفته نماند بعضی از این کانون‌های عزاداری، در دوره های بعد هم باقی بوده و اثرگذاری اجتماعی داشته اند؛ مانند مسجد سید عزیز الله که محل سخنرانی مرحوم فلسفی در دوران انقلاب بود. از حسینیه های قاجاری نیز، بازار صدرالعلما را داشته ایم که کانون عزاداری بوده و تا به امروز هم، باقی است.

عضو هیات علمی دانشگاه علامه با اشاره به مدخل تکیه دولت در کتاب «فرهنگ سوگ شیعی» که به قلم خود اوست، افزود: هرچند این تکیه، تنها تکیه مهم تهران نیست، اما از جهتی مهم ترین تکیه است و بایستی در مقایسه آن با تکایای قجری تجریش و نیاوران گفت که این تکیه، بنا بوده مکانی کاملا عمومی با کارکرد عزاداری باشد. بر خلاف مثلا تکیه تجریش که محله محور بوده و در طول سال، بازار است و صرفا در ایام محرم، به عزاداری اختصاص می یابد. ظاهرا ناصرالدین شاه به فکر ساختن جایی بوده که به صورت عمومی در آن عزاداری شود و هم اعیان در مراسم آن حضور داشته باشند و هم مردم عادی؛ لذا ساخت تکیه دولت، تحول مهمی در تاریخ اماکن عزاداری به شمار می رود. از دیگر نکاتی که باید مورد توجه قرار گیرد، آن است که هیات به معنای جدید و امروزین آن، متاثر از مدرنیسم است و لذا با تشکیلات صنفی هم شروع شده است. بنابراین ما شاهد آن هستیم که حتی ساختمان تکیه دولت، از ساختمان تئاتر لندن الگو گرفته شده است. جالب است که سعی کرده بودند عزاداری سنتی را در این فضای جدید، بازتولید کنند.

دکتر طاووسی ادامه داد: گویا از نظر قاجارها حیف بود که بنا و تشکیلات تکیه دولت، فقط برای مجلس عزاداری محرم استفاده شود! لذا تدریجا تعداد مراسمات را گسترش داده و مجالس مختلفی را در آن مکان، برگزار می کردند. می توان گفت یکی از ریشه‌های تعداد فراوان مناسبت های مذهبی و مراسم هایی که امروز داریم، شاید در همین مسئله و در تکیه دولت نهفته باشد. قاجارها تا جایی در تولید مناسبت ها و مراسمات پیش رفتند که دست به ابداع «تعزیه های شاد» زده و حتی پس از آن، وارد فضای داستان های ایرانی با موضوع عشق و عاشقی شدند! در واقع آنان از عاشورا عبور کردند و ادواتی را نیز مخصوص دیگر مراسم های تولیدی خود، به وجود آوردند که برخی از آن ها امروز در کاخ گلستان موجود است.

این متخصص تاریخ اضافه کرد: مدخل مهدیه تهران از دیگر مباحثی است که در کتاب فرهنگ سوگ شیعی به رشته تحریر درآورده‌ام. مهدیه تهران از جهاتی شبیه تکیه دولت است، زیرا نه در فضای تکیه های محلی، نه تشکیلات صنفی و نه حسینیه ها نمی گنجد و قابل تحلیل نیست. هیات و روضه خانگی هم نیست؛ بلکه یک فضای عمومی است و اغراض استفاده از آن نیز، ترویج مذهب، مبارزه با بهائیت، مقابله با شراب خواری و... تا فعالیت های انقلابی بوده است. این در حالی است که در اماکن مورد بحث قبلی، چنین ظرفیتی و به این شکل وجود نداشت. مهدیه رشت، سیرجان، گرگان، کرمان و... نیز، به تقلید از مهدیه تهران، شکل گرفته اند. در حال حاضر، 165 مهدیه داریم که به محوریت مهدیه تهران، به وجود آمده است.

وی با اشاره به اینکه وجه تشابه مهدیه تهران با حسینیه ارشاد، عمومی و مدرن بودن آن هاست، گفت: این دو مکان، دیگر مختص صنف یا قشر خاصی نبودند، لذا بایستی گفت سیر ما از مهدیه تا حسینیه ارشاد، سیر از تاثیر مدرنیسم به تاثیر مدرنیسم است. در حسینیه ارشاد صندلی چیده بودند، سِن داشت و کسی به سخنرانی می پرداخت. این سبک اجرای عزاداری، بر روی مجالس مداحان ما در امروز، اثر گذاشته است. در حسینیه ارشاد یک شخصیت محاسن تراشیده کت شلواری کراواتی به نام دکتر شریعتی به عنوان سخنران ثابت، سخنرانی می کرد و امروز هم بعضی از هیئات ما، اصرار دارند که یک غیر روحانی، سخنران آن ها باشد. لذا ممکن است یک کانون عزاداری از بین برود یا محوریت خود را از دست بدهد، اما تاثیرات آن تا نسل ها باقی بماند.